Dozynki, Swieto Plonow - etniczne swieto Slowian i plemion baltyckich, przypadajace na rownonoc jesienna (23 wrzesnia), poswiecone zbiorom zboz z danego roku. Dla Rodzimowiercow slowianskich dodatkowo poswiecone bogom Perunowi i Dziazbogowi Swarozycowi.
Swieto to zwane bylo czesto w roznych stronach Polski wyzynkami, obrzynkami, wiencem, wiencowem, okreznem. Obrzed dozynek prawdopodobnie zwiazany byl pierwotnie z kultem roslin i drzew, potem z pierwotnym rolnictwem. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-dworskiej w XVI wieku dozynki zagoscily na dworach majatkow ziemskich. Urzadzano je dla zniwiarzy (sluzby folwarcznej i pracownikow najemnych) w nagrode za wykonana prace przy zniwach i zebrane plony.
Dawne zwyczaje dozynkowe
Tradycyjnie dozynki obchodzone byly w pierwszy dzien jesieni. Swieto poswiecone bylo tegorocznym zbiorom zboz, w czasie ktorego dziekowano bogom za plony i proszono o jeszcze lepsze w przyszlym roku.
Dozynkom towarzyszyly rozne praktyki i do niedawna zachowane zwyczaje zwiazane np. z ostatnia garscia, kepa lub pasem niezzetego zboza, ktore po zniwach czas jakis pozostawiano na pustym juz polu dla ciaglosci urodzaju. Pozostawione na polu klosy zwano przepiorka (na Mazowszu i Podlasiu), perepelka (na kresach wschodnich), broda (we wschodniej czesci Mazowsza), koza (w Malopolsce), pepem lub pepkiem (w poznanskiem); zwano je takze wiazka, wiazanka lub garstka. Scinane byly uroczyscie przez najlepszego kosnika, po czym wreczane byly najlepszym zniwiarkom do uplecenia wienca.
Obchody dozynek rozpoczynaly sie wiciem wienca, z pozostawionych na polu zboz, z kisci czerwonej jarzebiny, orzechow, owocow, kwiatow i kolorowych wstazek. Wience dozynkowe miewaly zwykle ksztalt wielkiej korony lub kola. W przeszlosci umieszczano w nich takze zywe (z czasem sztuczne) koguty, kaczeta lub male gaski, bo mialo to zapewniac piekny i zdrowy przychowek gospodarski.
Wieniec dozynkowy nazywany bywal plonem bo tez i uosabial wszystkie zebrane plony oraz urodzaj. Niosla go na glowie lub wyciagnietych rekach najlepsza zniwiarka, czasami z pomoca parobkow i innych zencow. Za nia postepowal orszak odswietnie ubranych zniwiarzy, niosacych na ramionach przybrane kwiatami, wyczyszczone kosy i sierpy.
Wieniec niesiono do poswiecenia do kosciola, a nastepnie ze spiewem w uroczystym pochodzie, udawano sie do dworu lub do domu gospodarza dozynek. Wieniec dozynkowy przechowywany byl w stodole do kolejnego roku, do nowego siewu. Wykruszone z niego ziarna wsypywano do workow z ziarnem siewnym.
W czasie dozynek organizowano biesiady z poczestunkiem i tancami, dawniej poprzedzane rytualnymi obrzedami i modlitwami.
U schylku XIX wieku, wzorem dozynek dworskich, zaczeto urzadzac dozynki chlopskie, gospodarskie. Bogaci gospodarze wyprawiali je dla swych domownikow, rodziny, parobkow i najemnikow. W okresie miedzywojennym zaczeto organizowac dozynki gminne, powiatowe i parafialne. Organizowaly je lokalne samorzady i partie chlopskie, a przede wszystkim kola Stronnictwa Ludowego, Kolka Rolnicze, Kosciol, czesto takze i szkola. Dozynki w tamtych czasach byly manifestacja odrebnosci chlopskiej i dumy z przynaleznosci do rolniczego stanu. Towarzyszyly im wystawy rolnicze, festyny i wystepy ludowych zespolow artystycznych.
Po II wojnie swiatowej gospodarzami dozynek byli zwykle przedstawiciele wladz administracyjnych i roznych szczebli, (od gminnych do centralnych) i mialy charakter polityczny, (wyrazaly poparcie dla owczesnej wladzy i polityki rolnej). Zachowywano w nich jednak elementy tradycyjne: uroczyste pochody z wiencami i piesni. Towarzyszyly im takze rozne festyny ludowe.
Przebieg wspolczesnych dozynek
Obecnie uroczystosci dozynkowe maja zarowno religijny (oczywiscie podziekowania za plony skladane sa z reguly chrzescijanskiemu Bogu i Matce Boskiej, a nie bogom slowianskim), jak i ludowy charakter, powiazany z zabawa z okazji zakonczenia zbiorow.
Ceremoniom dozynkowym przewodnicza Starosta i Staroscina dozynkowi. Najpierw wnoszone sa wience dozynkowe wykonane z klosow zboz, owocow, warzyw, polnych kwiatow. Nastepnie Starosta i Staroscina wreczaja bochen chleba upieczonego z maki pochodzacej z ostatnich zbiorow Gospodarzowi dozynek. Gospodarzem najczesciej jest kaplan, a w przypadku dozynek swieckich przedstawiciel lokalnej administracji panstwowej badz samorzadowej. Nastepnie skladane sa symboliczne dary z najnowszych plonow, przetwory miesne, owoce - czesto stanowia one wystawe osiagniec lokalnych rolnikow. W przypadku kiedy uroczystosc ma charakter religijny, odprawiany jest obrzed liturgiczny. Dozynki konczy najczesciej festyn ludowy.
Zwyczajem staly sie tez ostatnio liczace wielu uczestnikow pielgrzymki chlopskie do miejsc kultu religijnego, zwlaszcza do sanktuariow maryjnych, a w tym do sanktuarium na Jasnej Gorze w Czestochowie. Tu odbywaja sie najwieksze i najbardziej uroczyscie obchodzone uroczystosci dozynkowe. Uczestnicza w nich tlumy pielgrzymow i delegacje rolnicze z calej Polski, w tradycyjnych strojach z darami z plodow ziemi, z wiencami i chlebami upieczonymi z maki pochodzacej z tegorocznych zbiorow.
Plon niesiemy, plon
W gospodarza dom
Aby dobrze plonowalo,
Po sto korcy z kopy dalo
Plon niesiemy, plon
W gospodarza dom.
Plon niesiemy, plon
W gospodarza dom.
Bodaj zdrowo plonowalo,
ze tak roczek doczekalo,
Plon niesiemy, plon,
W gospodarza dom.